بۇگىن، ياعني 21-جەلتوقسان – يوسيف ۆيسسارينوۆيچ ءستاليننىڭ تۋعان كۇنى. 1879 جىلى تۋعان. حح عاسىردىڭ ەڭ زۇلىم تيراندارىنىڭ ءبىرى. «كوبادان سالەم» اتتى دەرەكتى فيلمدە يوسيف دجۋگاشۆيليدىڭ  (ستالين) وتكەن عاسىر باسىنداعى قىلمىستىق قايراتكەرلىگى تىڭعىلىقتى زەرتتەلىپتى. كاۆكازدىڭ قىلمىس  الەمىندە كوبانىڭ (ءستاليننىڭ بۇرىنعى لاقاپ اتى) بەدەلى  اسا زور بولعان.  ەڭ العاش رەت ول دەمونستراسياعا قاتىسقانى ءۇشىن تەمىر توردىڭ ءدامىن تاتىپتى. باتۋمي تۇرمەسىندە ساياسي تۇتقىنداردى «سىندىرۋ» ءۇشىن باسكەسەرلەردى  پايدالانعان.  ءبىراق كوبانى ەشكىم سىندىرا المايدى. سىنباق تۇگىلى ستالين كوپ ۇزاماي زاڭدى ۇرىلاردىڭ ءوزىن  تەگىس باعىندىرىپ، قىلمىس الەمىنىڭ سەركەسىنە اينالادى. 

 ءسويتىپ، جازاسىن تولىق وتەمەي قاشىپ قۇتىلعان ول قول استىنا كاۆكازدىق قىلمىستىق توپتى جيناپ، بانك توناۋمەن، اقشا ۇرلاۋمەن  اينالىسادى. 1907 جىلى لەنين ءستاليندى بەرلينگە شاقىرادى.  ەكەۋى كەلىسىمگە وتىرادى. كاۆكازدىق قىلمىستىق  توپ  ۇلكەن اقشا تاۋىپ  ونى لەنينگە وتكىزىپ تۇرۋى كەرەك. ستالين تەحنيكالىق جاعىنا جاۋاپ بەرەدى. ال نەگىزگى جۇكتى تۇرمەدەن قاشىپ شىققان سيمون تەر-پەتروسيان (لاقاپ اتى – كامو) ءوز موينىنا الادى. 1907 جىلى 13 ماۋسىم كۇنى تبيليسيدە اتتى كازاكتاردىڭ كۇزەتۋىمەن ۇلكەن اقشا الىپ كەلە جاتقان ەكيپاجعا  جان-جاقتان بومبا جاۋدىرىلىپ، بارلىق كازاك سەسپەي قاتادى. توناۋشىلار ءتورت ميلليون پاتشا ءرۋبلىن قاقشىپ الىپ كەتەدى.  بۇل قىلمىس عاسىر ۇرلىعى رەتىندە تاريحقا ەنگەن!  ال الگى قانمەن كەلگەن اقشا فينلياندياعا لەنيننىڭ ساياجايىنا  اتتاندىرىلعان. قىلمىسكەرلەردىڭ ىزىنە تۇسكەن رەسەي پوليسياسى  بارلىق الەمدىك بانكتەرگە ۇرلانعان بانكنوتتىڭ ءنومىرىن  جىبەرەدى. وسىلايشا الگى اقشامەن  ماكسيم ليتۆينوۆ (كەيىن ول كەڭەس وداعىنىڭ سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى بولعان)  تۇتقىندالادى. بەرليندە كامو قولعا تۇسەدى... پارتيالىق كاسسانى تىكەلەي  ءوز باقىلاۋىندا  ۇستاپ وتىرعان  لەنين جەكە ءوزى شەشىم قابىلداپ،  ءستاليندى وك-تىڭ قۇرامىنا كىرگىزەدى.  الەمدەگى ەشقانداي بانك الگى ۇرلانعان اقشانى اۋىستىرمايتىنى بەلگىلى بولعان سوڭ، لەنين مەن كرۋپسكايا  قىپ-قىزىل بەس جۇزدىكتەردى امالسىز پەشكە جاعادى... 

الگى ايتىلعان عاسىر ۇرلىعىنا ءستاليننىڭ تىكەلەي قاتىسى بار ما؟ مۇنداي كۇدىك بار. ءبىراق مۇنى راستايتىن، نە تەرىسكە شىعاراتىن ناقتى قۇجات جوق. ستالين تۇرمەنىڭ ءدامىن الدەنەشە رەت تاتقان اككى قۋ بولعان، ءوز ومىرىندە 6 رەت سوتتالىپ، 5 رەت تەمىر توردان قاشىپ شىققان. تبيليسيدەن سوڭ ول باكۋ قالاسىنا  كەلەدى. عاسىر باسىندا  باكۋدىڭ مۇنايدىڭ بۋىنان باسى اينالىپ تۇرعان كەزى.  قارۋلى باسكەسەرلەر قالانى ءوزارا بولىسكە سالىپ العان. كوبا ول بانديتتەردىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ جاڭادان قۇرىلعان توبىنا شاقىرادى. پوليسيا  مۇراعاتىنداعى  قۇجاتتار بويىنشا،  سول كەزدەرى ۇرلانعان اقشانىڭ سانى ءۇش ميلليونعا جەتىپتى.  باكۋدەگى مۇناي ماگناتتارى ستالينگە وتە ءىرى كولەمدە سالىق تولەپ تۇرعان، ويتپەگەن جاعدايدا تەررورشىلار  ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن مۇناي سكۆاجينالارىن جاعىپ جىبەرىپ وتىرعان.   كوبا باندىسى جاساعان ەڭ ءىرى قىلمىس 1908 جىلى «يمپەراتور نيكولاي ءبىرىنشى» پاراحودىن باسىپ الۋ بولعان.  پوليسەي فورماسىندا جاسىرىنىپ كەلگەن ستالين ءوز جاساعىمەن  كەمەدەگى سەيفتەن ميلليوننان اسا ءرۋبلدى الىپ، كاتەرگە ءمىنىپ تايىپ تۇرادى. مۇناي ماگناتتارىنىڭ زارەسىن العان ادام جيىرما جىلعا جەتپەي الەمدەگى الىپ يمپەريانى  بيلەپ-توستەيدى.

29 جىل تاقتا وتىرعان ءستاليننىڭ بولمىسىن ەكىگە جارىپ قاراساق، ءبىر جاعىندا ميلليونداعان جازىقسىز ءوز حالقىن اتىپ-اسقان  قاندى قول قانىشەر تۇرادى، ال ەكىنشى جاعىندا قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل،  ۇستىنەن جىرتىق شينەلىن تاستاماعان  اسا حالىقشىل تۇلعا، شولوحوۆ پەن بۋلگاكوۆ سەكىلدى كلاسسيكتەردىڭ قامقورشىسى، ادەبيەت پەن ونەردى باعالاۋدىڭ اسقان شەبەرى. ءبىز بۇگىن ءستاليننىڭ بولمىسىن وسى  ەكىنشى جاعىنان قاراستىرىپ كورمەكپىز.

ستالين بيلىك باسىنا كەلگەندە  وگىزگە جەككەن سوقامەن جەر جىرتىپ جۇرگەن كەدەي ەل 29 جىلدا الەمدىك دەڭگەيدەگى اسا قۋاتتى اسكەري-يندۋستريالىق دەرجاۆاعا اينالعان.   پاتشالى رەسەيدىڭ ساۋاتسىز حالقى تەز ارادا الەمدەگى كوزى اشىق، ەڭ ءبىلىمدى  حالىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ شىققان. كەڭەس حالقى 41 ميلليون ادامعا كوبەيگەن.

جەز مۇرت كوسەمنىڭ تۇسىندا كسرو-دا 1500 ءىرى يندۋستريالىق وبەكتى تۇرعىزىلىپتى. سوعىستان كۇيرەپ شىققان ەلدىڭ ونەركاسىبى 1947 جىلى تولىق قالپىنا كەلتىرىلگەن. ال 1950 جىلى 1940 جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە جوعارىلاعان. الەمدە وسىنشا قىسقا ۋاقىتتا مۇنداي جەتىستىككە جەتكەن بىردە-بىر ەل كەزدەسپەگەن. 1947 جىلى سسسر كارتوچكالىق جۇيەنى پلانەتادا  سوعىسقا قاتىسقان ەلدەر ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ الىپ تاستاپتى. سوعىستان كەيىنگى بەس جىلدا نەگىزگى ازىق-تۇلىك ەكى ەسەگە ارزانداپتى. 1948 جىلدان 1953 جىلعا دەيىن حالىق كەڭ تۇردە تۇتىناتىن ازىق-تۇلىك پەن تاۋارلار تەك قانا ارزانداپ وتىرعان. جۇمىسشىلاردىڭ ايلىق جالاقسىسى 1953 جىلى 800-دەن 3000 رۋبلگە دەيىن جەتكەن. شاحتەرلەر مەن مەتاللۋرگتار 8000 رۋبلگە دەيىن جالاقى العان. جۇمىستى جاڭا باستاعان  ينجەنەرلەر 1300 رۋبل العان. اۋدانننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى 1500 رۋبل السا، پروفەسسورلاردىڭ، اكادەميكتەردىڭ  جالاقىسى 10 000 رۋبلگە جەتكەن. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتساق، سول كەزدە «موسكۆيچ» اۆتوكولىنىڭ قۇنى 9000 رۋبل بولىپتى. مۇنىڭ ءبارى  5،5 ميلليون باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان  الەمدەگى ەڭ وزىق ارميانى ۇستاپ تۇرۋعا  ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرمەگەن.

الەمدەگى ەڭ ءبىرىنشى اتوم ەلەكترستانساسى كسرو-دا  انگليادان ءبىر جىل بۇرىن، اقش-تان ەكى جىل بۇرىن  ىسكە قوسىلعان. وسىلايشا ءستاليننىڭ تۇسىنداعى كسرو كاپيتاليستىك دەرجاۆالارمەن قاتاڭ اسكەري-ساياسي قاقتىعىس جاعدايىندا تۇرىپ-اق 1946-1950 جىلدارى  نەگىزگى ءۇش الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەنى شەشكەن: 1) حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ. 2) تۇرعىنداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ ۇدايى  ارتۋىن قامتاماسىز ەتۋ. 3) بولاشاققا ەكونوميكالىق سەكىرىس جاساۋ. بار-جوعى بەس جىلداعى جەتىستىك! كەيىنگى كسرو ستالين قالىپتاستىرىپ كەتكەن وسى مۇرانىڭ ارقاسىندا عانا ءومىر ءسۇردى دەۋگە بولادى.

اقش پرەزيدەنتتىگىنە  كانديدات بولعان ستيۆەنسون ستاليندىك ءوندىرىستىڭ قارقىنى ساقتالعان جاعدايدا 1970 جىلى كسرو ءوندىرىسىنىڭ كولەمى اقش-تان ءتورت ەسە ارتىق بولاتىن ەدى دەپ باعالاعان ەكەن. 1953 جىلى-اق كسرو-نىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى اقش-تان 2-3 ەسە ارتىق بولعانىن  شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر مويىنداعان.

1991 جىلى بولعان كەڭەستىك-امەريكالىق سيمپوزيۋمدا  كەڭەستىك دەموكراتتار «جاپوننىڭ ەكونوميكالىق تاڭعاجايىبىن»  اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ تامسانىپ ايتقاندا، جاپون ميللياردەرى حەروسي تەريەۆاما: «سىزدەر، ورىستار، 1939 جىلى اقىلدى بولدىڭىزدار، ال ءبىز جاپوندار اقىماق بولدىق. 1949 جىلى سىزدەر بۇرىنعىلان دا اقىلدى بولدىڭىزدار، ال ءبىز جاپوندار ءالى اقىماق ەدىك. 1955 جىلى ءبىز اقىل جيا باستادىق، ال سىزدەر بەس جاسار بالاعا اينالدىڭىزدار. ءبىز بۇكىل ەكونوميكالىق جۇيەمىزدى سىزدەردەن كوشىرىپ العانبىز، ءبىزدىڭ بۇكىل فيرمالارىمىزدا ستاليندىك كەزەڭنىڭ لوزۋنگىلەرى ءىلىنىپ تۇر» دەپتى.

جەز مۇرت كوسەم ولگەلى 65 جىل وتسە دە، ءتىرى تىشقاندار ءولى ارىستاننان ءالى كۇنگە قورقادى...

 تورەعالي تاشەنوۆ